Σήμερα η Εκκλησία μας τιμά τη μνήμη του αγίου νέου Ιερομάρτυρος και Ισαποστόλου Κοσμά του Αιτωλού, ο οποίος δίκαια έλαβε και την προσωνυμία του εθναποστόλου. Ο άγιος Κοσμάς, γνωστός ως Αιτωλός λόγω της καταγωγής του από το χωριό Μέγα Δένδρο της Αιτωλοακαρνανίας, έζησε στα σκοτεινά χρόνια της Τουρκοκρατίας.
Σε ηλικία είκοσι ετών πήγε στο Άγιο Όρος, όπου σπούδασε σε σχολή που λειτουργούσε στον Άθωνα και στη συνέχεια εκάρη μοναχός και χειροτονήθηκε ιερέας στη Μονή Φιλοθέου του Αγίου Όρους.
Έχοντας την ευλογία του Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Σωφρονίου, ξεκίνησε τις ιεραποστολικές περιοδείες του από τα περίχωρα της Πόλης, επεκτείνοντας τις στη Θράκη, τη Μακεδονία, την Ήπειρο, τα νησιά του Αιγαίου και τα Επτάνησα, κηρύττοντας παντού την ανάγκη για προσήλωση στην Ορθόδοξη Παράδοση, για συνειδητή λατρευτική ζωή και σπουδή της ελληνικής παιδείας και γνώσης.
Στο τελευταίο συνέβαλε ο ίδιος τα μέγιστα, με την ίδρυση πολλών σχολείων, σε όλη σχεδόν τη σκλαβωμένη ελληνική επικράτεια.
Τα θαύματα, που με τη δύναμη του Θεού επιτέλεσε εν ζωή και μετά το θάνατό του είναι αναρίθμητα, ενώ οι διδαχές και οι προφητείες του, πολλές από τις οποίες αναφέρονται στην απελευθέρωση της Ελλάδας και σε σύγχρονες επιστημονικές ανακαλύψεις, αποτελούν προσφιλή πνευματικά αναγνώσματα.
Το έργο του Πατροκοσμά είναι ανυπολόγιστο. Κατάφερε μέσα στη σκλαβιά, την άγνοια και την ανέχεια των ραγιάδων, να χτίσει 210 ελληνικά σχολεία (γυμνάσια) και να αρχίσουν τη λειτουργία τους άλλα 1.100 κατώτερα (δημοτικά). Να φτιάξει 4.000 κολυμβήθρες με χρήματα πλουσίων ώστε να μπορούν να βαπτίζονται τα πάμφτωχα Ελληνόπουλα της σκλαβωμένης Πατρίδος. Να ελευθερώσει 1.500 χριστιανές παραμάνες από τα παλάτια των πασάδων και των μπέηδων. Να μπολιαστούν με προτροπές του χιλιάδες άγρια δέντρα και να μετατραπούν σε καρποφόρα. Να δοθούν πάνω από 500.000 κομβοσχοίνια και σταυρουδάκια στους χριστιανούς για τη στερέωση και την πνευματική τους ενίσχυση. Να στερεωθούν, να εξομολογηθούν και να επανέλθουν στην ευσέβεια εκατομμύρια άνθρωποι!
Είναι όμως στ΄ αλήθεια περίεργο και παράξενο το γεγονός ότι ο Άγιος Κοσμάς απουσιάζει και είναι άγνωστος στην παιδεία. Δεν υπάρχει σχεδόν καμία αναφορά στα εγχειρίδια της Ιστορίας και στα σχολικά βιβλία. Έτσι τον αγνοούν οι περισσότεροι Νεοέλληνες. Κάποιος είπε πως «η ιστορία γράφεται απ΄ αυτούς που έχουν την εξουσία και το χρήμα. Ούτε οι σκλάβοι ούτε οι φτωχοί άνθρωποι έγραψαν ποτέ ιστορία. Αυτά που διαβάζουμε ως ιστορία είναι αυτά που κάποιοι αποφάσισαν ότι έπρεπε να διαβάσουμε.» Ίσως όμως αυτό να ήταν το θέλημα του Θεού, ή το θέλημα του ίδιου του Πατροκοσμά.
Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, εκτελέστηκε κοντά στο χωριό Κολικόντασι της Αλβανίας, το έτος 1779, με εντολή του Κουρτ πασά του Βερατίου, ο οποίος είχε παρασυρθεί από συκοφαντίες Εβραίων ή Ενετών, οι οποίοι διέβαλαν με ζηλοφθονία τον Άγιο και Εθναπόστολο.
